Mamlakatdan maxfiy ravishda olib chiqib ketilish

Turkiyadan Jumasapar Dadebayevning deportatsiyasi haqida birinchi bo'lib aktivist bilan yaqindan hamkorlik qilgan turkman Xelsinki jamg'armasi xodimlari aytib berishdi. Dadebayevning do'stlarining so’zlariga ko'ra, 11-yanvar kuni u aloqaga chiqishni to'xtatdi: telefon o'chirilgan, ijtimoiy tarmoqlardagi shaxsiy sahifalar yangilanmagan. Mahalliy huquq himoyachilari uni Istanbulda bir necha kundan buyon qidirmoqdalar, ammo behuda. Aynan shunda Jumasaparni mamlakatdan majburan olib chiqib ketilganligi haqida taxmin paydo bo’ldi.

Keyinchalik o'zbekistonlikning advokati Abdulhalim Yilmaz ushbu versiyani tasdiqladi: o'z manbalari orqali Dadebayevning mahalliy maxsus xizmatlar tomonidan qo'lga olinib, Toshkentga deportatsiya qilinganligini aniqlashga muvaffaq bo'ldi.

Jamg'arma rahbari Tojigul Begdemova Mediazonaga Dadebayevni chiqarib yuborilishi noqonuniy ekanini aytdi, chunki uning qo'lida deportatsiya qilishni taqiqlash bo'yicha ikkita sud qarori bor edi va bundan bir oz oldin Istanbuldagi sud qochqindi maqomiga oid arizasini qabul qildi va ro'yxatga oldi. "Deportatsiya qilishni taqiqlash bo'yicha sud qarorlaridan tashqari, rasmiylar qochqindi maqomini, ya'ni davlat himoyasi ostida bo'lganini ko'rib chiqdilar", — deya tushuntirdi Begdemova.

TXF manbalarining ma'lum qilishicha, Dadebayevni Istanbuldagi Baxchekey tumanidagi masjidlardan birida vaqtincha yashab, diniy kurslarga qatnayotgan vaqt qo’lga olishgan. Guvohlarning so'zlariga ko'ra, operatsiya militsionerlardan tashqari, MIT turk razvedka xizmati xodimlari ham ishtirok etgan. Huquqni muhofaza qilish organlari Dadebayevni mamlakatdan chiqarib yuborilishidan xavotir olgan aktivistlarga, mahbusga boshqa mamlakatlarga ixtiyoriy ravishda chiqish imkoniyati berilishini aytdi, lekin aslida unga advokat bilan bog'lanishga ham ruxsat berilmadi.

"Memorial" inson huquqlari himoyasi Markaziy Osiyo dasturi rahbari Vitaliy Ponomaryov Mediazonaga bergan intervyusida, turk qonunlariga ko'ra, bunday hibslar sodir bo'lgan taqdirda, odam birinchi navbatda politsiya bo'limiga olib boriladi, u yerda u haqida ma'lumotni yaxshilab tekshirishadi va deportatsiya qilinishi esa faqat sud sanksiyasi bilan amalga oshirilishi mumkin. "Shunday qilib, fuqaro qo'lga olindi va darhol aeroportga olib ketildi. Bu mahalliy razvedka xizmatlarining qo'l yozuvi, ehtimol huquqni muhofaza qilish organlari O'zbekiston maxsus xizmatlari bilan birgalikda operatsiya o'tkazgan", — deydi Ponomaryov.

Dadebayev hibsga olinganidan so'ng, "Alga Qoraqalpog'iston" harakati aktivistlari, bir necha inson huquqlari himoyasi tashkilotlari va Amerika elchixonasi uni qidirishga kirishdi. Ikki hafta o'tgach, Dadabayevning qarindoshlari uni Toshkentdagi tergov izolyatoriga joylashtirishganini, ammo unga hali rasmiy ayblovlar qo'yilmaganligini ma'lum qilishdi.

Aktivistlar uning hibsga olinishini ilgari O'zbekiston maxsus xizmatlari turkmanni chet elda ishlash uchun agent sifatida ishga yollashga urinishgan, ammo u mamlakatdan qochishga muvaffaq bo'lgani bilan bog’lashdi.

Jalb qilinishi tarixi

Dadebayevning jalb qilinishi tarixi Vitaliy Ponomaryovga batafsil ma'lumot berdi. Uning so'zlariga ko'ra, bu 2021-yilning yozida Istanbulda Jumasaparning so'zlaridan qayd etilgan.

Aktivist Qoraqalpog'iston qishloqlaridan birida o'sgan etnik turkman ekanligini aytdi. O'rta maktabning 11 sinfini tamomlagan, muntazam ravishda Rossiyaga pul ishlagani ketgan, qurilishda va yuk tashuvchi bo'lib ishlagan. 2008-yil Moskvada Islomga qiziqib, to'rt yil o'tib Poklonnaya tog'idagi yodgorlik masjidi qoshidagi "Al Fotiha" madrasasiga o'qishga kirgan. 2014-yilda Dadebayev Moskva viloyati madrasasi o'quvchilari o'rtasida o'tkazilgan tanlovda birinchi o'rinni egalladi.

Jumasaparning so'zlariga ko'ra, dinga bo'lgan qiziqishi o'zbek maxsus xizmatlarining e'tiborini tortgan. U ilk marotaba Nukus shahri aeroportida madrasa o'quvchilari o'rtasida o'tkazilgan Olimpiada yutib olgan sovrini tufayli qo'lga olindi, chegara qo'riqchilari uni shubhali deb topdilar, ammo keyin hammasi "tushuntirish suhbati" bilan cheklangan. Shundan so'ng, har safar Rossiyadan qaytib kelayotganida, u chegarada so'roq qilinib, pasporti olib qo'yilgan va bir marta diniy adabiyotlarni import qilgani uchun jarimaga tortilgan.

Keskin o'zgarish nuqtasi 2016-yilning may oyida sodir bo’ldi, giyohvand moddalar savdosi bilan bog'liq etnik o'zbek Dadebayevning ona qishlog'ida turkman qizni zo'rlagan va milliy xavfsizlik xizmati xodimi uyida yashiringan. Qishloq aholisi qishloqda yashovchi o'zbeklar ustidan o'zboshimcha sud qilishni niyat qilgan, biroq Jumasapar ularni oddiy odamlar bilan emas, balki jinoyatchini berkitayotgan maxsus xizmatlar bilan shug'ullanishga chaqirdi. Keyinchalik qishloq aholisi orasida MXX'ning yashirin xabarchisi borligi aniqlandi.

22-iyul Dadebayev'ga tayanch punkti hodimi qo'ng'iroq qilib, uni chegara hududida olib qo'yilgan hujjatlarni olib ketishini bahona qilib, pasport bo'limiga chaqirdi. Biroq, u kelishi bilan, unga besh nafar MXX xodimlari hujum qilishdi, ular boshiga qop kiygizib, kishan taqib, Nukus mehmonxonalaridan biriga olib ketishdi. U yerga kelgach ular Dadebayevni Islom haqida so'rashdi, unga noma'lum kishilarning ismlarini aytdilar va javob berishdan bosh tortganida — uni kaltaklashdi. Jumasaparning so'zlariga ko'ra, ular uni qo'llari va oyoqlari bilan kaltaklashgan, to'piqlariga tayoq bilan urishgan, telefonda topilgan Qur'on o'qish videosi uchun 15 yil qamoq jazosiga mahkum etilishini, shu bilan birga shafqatsiz so'roq qilish suratlarini ko'rsatib turib, aytishdi. Ulardan birida IGIL bayrog'iga o'ralgan yalang'och ayol kaltaklanayotgan edi. Chekistlar bilan bunday "suhbatlar" uch kun davom etdi.

Ponomaryovning so'zlariga ko'ra, maxsus xizmat xodimlari Dadebayevni "agentlar"safiga qo'shilishga undashga harakat qilishgan. "Ularning kattasi Bahrom Palvannazarovich, uni Suriyaga yoki Turkiyaga jo'natmoqchi bo'lib, radikallar safiga qo'shilishni talab qildi, ammo Dadebayev buni rad etdi, va shuning uchun yana bir bor kaltaklandi. Uzoq va murakkab ko’ndirishlardan so'ng, ular uni Moskvaga ishlash uchun yuborish qaroriga kelishdi", — deydi Ponomaryov. Mahbusning so'zlariga ko'ra, huquqni muhofaza qilish organlari vakillari "kim Islomga kirgan va huquq himoyachisi Bahrom Hamroyev bilan aloqada bo'lgan" ligi bilan qiziqishgan, uni alohida "yo'q qilish" va buning uchun Moskva musulmon diasporasida Jumasaparning tanishlariga muhtoj edilar.

"Dadebayevning ortidan uzoq vaqt davomida kuzatilgan, u Hamroev bilan tanish ekanini bilishgan, shuningdek, o'z qishlog'ida MXX bilan ishini hal qilish imkoni sifatida bosim bo'lgan. Ish haqida kelishib olgach, u hamkorlik haqida ariza yozishga va uni kameraga olishga majburlashdi, aslida, bu ham bosim elementi. Jumasaparga "Akbar" laqabini berishdi va hatto "har bir kishi" uchun 200 dollar to'lashga va'da berishdi", — dedi Ponomaryov Mediazona ga bergan intervyusida.

Inson huquqlari himoyachisining so'zlariga ko'ra, bundan keyin Dadebayevni "Alga Qoraqalpog'iston" harakati haqida ma'lumot yig'ishni boshlash uchun qo'yib yuborishdi va ko'rsatmalar berishdi. Biroq, Ponomaryov aytganidek, Jumasapar buning o'rniga mamlakatdan qochish rejasi haqida o'ylashni boshladi.

Terroristik hujum va "Hamroyevga sovg'a"

Kaltaklash va yollashdan uch hafta o'tgach, huquqni muhofaza qilish organlari vakillari Dadebayevni Toshkentga uchrashuvga chaqirishdi. Ilgari u O'zbekistondan Turkiyaga uchib ketishga harakat qildi, ammo uning shaxsiy ma'lumotlari chegara xizmatlari bazasiga kiritilganligi sababli qochib qutula olmadi. Turkmanistonlikning so'zlariga ko'ra, Bahrom Palvannazarovich unga maxsus maxsus operatsiya haqida ma'lumot berdi, u haqida faqat Rustam Inoyatov va O'zbekistonning birinchi prezidenti Islom Karimov bilishardi. Dadebayevni Moskvaga "terrorchi-tojik" Bahrom Hamroyevga portlovchi moddalar bilan "sovg'a" yuborishni xohlashgan edi.

Bundan tashqari, yollovchilar Jumasapar FXX xodimlari tomonidan hibsga olingan taqdirda, u shunchaki maxsus xizmat xodimlariga "Obidxon Nazarov Suriyada vafot etgan bolalar uchun kofirlarni o'ldirish uchun fatvo berdi", deb aytishi kerak edi — shunda ular uni chiqarib olish imkoniga ega bo'lishlariga ishontirdi. Vazifa bajarilgan taqdirda Dadebayevga pul, uy, mashina va boshqa moddiy narsalar va'da qilingan.

"Vaqt o'tishi bilan ular terrorchilar va o'zbek davlatchiligini yo'q qilishni istaganlar bilan kurashishlariga ishontirib, mafkuraviy ish olib bordilar. Menimcha, FXX hibsga olgan taqdirda, ular Dadebayevni chiqarishmas edilar, chunki ularga barcha ayblovlarni osib qo'yish mumkin bo'lgan uchinchi shaxs kerak bo'lgan, hamda Nazarovning obro'sini buzishgan. Shu bilan birga, MXX xodimlari unga "bizning qo'llarimiz uzun va har qanday joyda ushlab olishimiz mumkin", deb aytishgan", — dedi Ponomaryov Mediazonaga.

Shundan so'ng Dadebayevni besh kun Moskvaga safarga tayyorlashdi. MXX xodimlari unga Amerika, Rossiya, Tolibon va IGIL haqida gapirib berishdi. Bir kuni turkmanni din haqida bilimini sinab ko'rish uchun Toshkent Islom instituti o'qituvchisini konspirativ xonadonga chaqirishdi, keyin esa uni poligraf orqali tekshirishdi. Ponomaryovning so'zlariga ko'ra, Xamroyevning "sovg'asi" dan tashqari, Jumasaparning vazifasi "terrorchilar" ning haqiqiy ismlarini, telefon raqamlari yoki qarindoshlarining manzillarini bilib olish edi.

"Memorial"ga aktivist tayyorgarlik jarayonida maxsus xizmatlarda shuningdek, uni sadoqatlikka tekshirish g'oyasi tug’ilganini aytgan. Jumasaparni Toshkentdagi Britaniya konsulligi binosiga "Molotov kokteyli" ni otib, uni videoga olishni xohlashgan edi. "Bunday yo'l bilan ular Dadebayevni maxsus xizmatlarga qattiqroq bog'lashni xohlashgan edi va birdan terrorizmga aloqadorlikda ayblash uchun kompromatga ega bo’lishni", — deya tushuntirdi Ponomaryov Mediazonaga.

Ammo, maxsus operatsiya 2016-yilning yozida Islom Karimov sog'lig'i yomonlashuvi tufayli bekor qilindi. Aktivistning so'zlariga ko'ra, maxsus xizmatlar unga vaqti qolmadi, tayyorgarlik kechroqqa ko'chirildi va avgust oyida unga qarindoshining to'yi bahonasida Qoraqalpog'istonga ketishga ruxsat berildi va u yerdan Moskvaga ishlashga. "Memorial" inson huquqlari himoyachisining so'zlariga ko'ra, Karimov vafot etgandan so'ng Dadebayev uning hukmronligiga o’zgarishlar kiritish boshlanishidan qo'rqib, uni terrorchilik hujumini tayyorlagani uchun huquqni muhofaza qilish organlari vakillari bilan birga hibsga olishlaridan qo'rqdi. Biroq, bu sodir bo'lmadi va 2017-yilning yanvar oyida Istanbulga ko'chib ketdi.

"Turkiyada birinchi yil Dadebayev hech qanday faollik bilan shug'ullanmadi, 2018-yilda, maxsus xizmatlar xodimlari yana unga qayta chiqmagunga qadar. Ular unga ijtimoiy tarmoqlarda yozdilar, qayerga yo'q bo'lib qolgani, qayerda ekanligini so'rab va ishga qaytishni talab qilishdi. Jumasapar endi hech kim bilan hamkorlik qilishni rejalashtirmayotganini yozdi, bunga javoban unga "ota-onasi haqida o'ylash" tavsiya etildi. Bu ularning oxirgi suhbati edi, shu bilan u MXX bilan aloqaga boshqa chiqmadi", — deydi Vitaliy Ponomaryov Mediazonaga bergan intervyusida.

Turkcha davr

2018-yil oxirida Dadebayev Bahrom Hamroyev va Aman Sagidullaev bilan bog'lanib, O'zbekiston maxsus xizmatlarining tayyorlayotgan ig'vosi haqida so'zlab berdi. Ular bilan aloqa o'rnatgandan so'ng, bir yil o'tib u o'zi ham aktivizm bilan shug’ullanishni boshladi: Istanbuldagi mitinglarga chiqa boshladi va O'zbek hukumatini tanqid qiladigan YouTube-kanalini yaratdi, Qoraqalpog'istondagi odamlar huquqlarining buzilishi haqida gapirib, o'zbeklar, turkmanlar va Markaziy Osiyoning boshqa xalqlari o'rtasidagi do'stlikni qo'llab-quvvatladi. Bundan tashqari, Dadebayev Sagidullaevning so'zlariga ko'ra, to'rt-besh ming kishi kiradigan "Dostluk" (Do'stlik) partiyasiga asos solgan.

"Millatlararo do'stlik g'oyasidan tashqari, u "Alga Qoraqalpog'iston"ning g'oyalarini qo'llab-quvvatladi va 278 deputatni o'z ichiga olgan quvg'inda bo’lgan hukumatimizning a'zosi edi. Shu bilan birga, Jumasapar Qoraqalpog'istonda turkmanlarning huquqlarini himoya qilishga qaratilgan o'z partiyasi bilan shug'ullangan. Aslida, 2016-yilda huquqni muhofaza qilish organlari vakillari tomonidan muvaffaqiyatsiz yollanish tajribasi uni aktivizmga undadi", — deydi Qoraqalpog'iston mustaqillik harakati rahbari Mediazonaga bergan intervyusida.

Jumasapar aktivizm bilan shug'ullanganidan so'ng, maxsus xizmatlar uning Qoraqalpog'istonda yashovchi ota-onasiga bosim o'tkaza boshladi. Dadebayevning otasi Ergemurat hatto o'g'lining so'zlariga ishonmaslikka chaqiruv bilan video yozishga majbur qildi. Muhojirning o'zi ham Turkiyada hukumatning bosimiga duch kelishiga to'g'ri keldi. 2020-yilda Dadebayev boshqa turkman muhojirlari bilan bo'lib o'tadigan mitingni muhokama qilish paytida Istanbul kafelaridan birida hibsga olingan.

"Aktivist militsiya bo'limiga olib kelinganida, uni Interpol O'zbekiston tomonidan terrorizmda ayblovi bilan qidirayotgani ma’lum bo’ldi, deport markaziga ko'chiridi. U yerda bo'lgunicha, biz boshqa huquq himoyachilari bilan birgalikda uni himoya qilish uchun Human Rights Watch dan advokat topdik va yarim yildan so’ng Turkiya sudi Dadebayevning deportatsiyasini rasman taqiqladi. Ushbu vaqt mobaynida u juda qiyin ahvolda edi, "tamom bo'lgani"ni aytardi va o'z joniga qasd qilish haqida o'ylardi", — deya qo'shdi Ponomaryov.

Biroq, bunda aktivist ustidan bosim to'xtamadi. Tojigul Begdemovaning so'zlariga ko'ra, 2021-yil dekabr oyidan boshlab qurollangan shaxslar Dadebayevni kuzatib yurishdi. Huquq himoyachilari bu DXX xodimlari bo'lishi mumkin deb hisoblashadi. Poylashayotganini payqab, Jumasapar politsiya chaqirdi, ammo huquq-himoyachilari organlari uning arizasini qabul qilishdan bosh tortdilar, bu siyosiy mavzu va prokuraturaga murojaat qilish kerakligini aytdilar.

Tergov izolyatoridan "Toshturma"ga

Jumasapar Dadebayevning Toshkent shahridagi tergov izolyatorida ekanligi haqida ma'lumot paydo bo'lganidan so'ng, O'zbekiston inson huquqlari Ittifoqi faoli Elena Urlaeva va Solmaz Axmetovalar ota-onalariga o'g'li bilan izolyatorda uchrashishga yordam berish uchun Qoraqalpog'iston Respublikasiga otlandilar.

"Bu yerda bo'lishimiz davomida doim ortimizdan kuzatuv bor edi. Biz qayerga bormaylik, bitta mashina bizni poyladi va yashagan uyimizni ham kuzatdi. Uy egasi noma'lum kishilardan kim ekanligini va nima uchun doimo bu yerga kelishlari haqida so'raganda, ular o'zlarini sigirlarni yo'qotgan cho'ponlar sifatida tanishtirishdi. Ular fermerlarga umuman o'xshamadilar, chunki ular o’ta kelishgan ko'rinardilar", — so'zladi Urlaeva Mediazonаga.

Huquq himoyachilarining so'zlariga ko'ra, Dadebayevning ota-onalariga ham xuddi shunday bosim choralari qo'llanilgan. Maxsus xizmatlar otasini kuzatib, deyarli har kuni telefonni tinglashdi.

Dastlab, Dadebayevning otasiga huquq himoyachilari bilan uchrashuvlarni taqiqlashdi. Biroq, ularning barchasi Toshkentda uchrashishga muvaffaq bo'lishdi. Huquq himoyachilari Ergemurat Dadebayevga prokuratura, ichki ishlar vazirligi, prezident qabulxonasi va boshqa rasmiy idoralarga rasmiy murojaat tuzishga yordam berishdi. Urlaeva, bu vaqt mobaynida u juda g'amgin kayfiyatda bo'lganini, bundan tashqari, O'zbekiston poytaxtida yetti kun davomida Dadebayevning puli tugaganini va u och qolganini aytdi. Biroq, tergovchi Ergemuratga ko'p yillardan beri birinchi marta o'g'lini ko'rishga ruxsat berdi.

"Unga izolyatorda u bilan uchrashishga ruxsat berildi. Jumasapar unga o'zini yaxshi his qilayotganini va avvalgidan ko'ra ko'proq xavfsizlikdaligini aytdi. O'ylaymanki, aktivist, otasi kamroq tashvishlanishi uchun shunday dedi, chunki o'zbek qamoqxonalarida qoraqalpoqlar ko'pincha qiynoqqa solinadi va kaltaklanadi. Shu bilan birga, huquqni muhofaza qilish organlari vakillari Ergemuratga o'g'lining tez orada ozod qilinishini va'da qildilar, ammo bu yolg'on ekanligini hissi bor", — dedi Urlaeva.

Keyinchalik Dadebayevga qarshi to'rtta jinoiy ish qo'zg'atildi. Bu haqida faollarga tergovchi so'zlab berdi. "Bizning advokatimizga u bilan uchrashishga ruxsat berilmagan va bir necha kundan keyin politsiyada bizga Jumasapar allaqachon "Toshturma"ga ko'chirilganligini aytdi. Politsiya xodimi shuningdek, u jinoyat kodeksining to'rtta moddasi bo’yicha ayblanayotganini aytdi. Ikkitasini aytmadi,lekin ma'lum bo'lganlari ekstremistik materiallarni tarqatish va konstitutsiyaviy tuzumga tajovuz qilish shubhalari. Ayblovlarning og'irligini hisobga olib, endi uni ozod qilishmasligi mumkin", — deya xulosa qildi Urlaeva.

Tarijma: Aziza Djurayeva